Tatarak – ajurwedyjski afrodyzjak, najstarsze perfumy szyprowe na świecie i pachnące kościoły

Tatarak zwyczajny (Acorus calamus L.) to roślina z rodziny tatarakowatych (Acoraceae). Występuje w Ameryce Północnej i Azji, skąd został zawleczony do Europy. Łacińska nazwa pochodzi z jeszcze wcześniejszych określeń greckich – Acorus może mieć związek z okiem (tatarak był stosowany na choroby oczu), a calamus ma oznaczać trzcinę lub trawę. Inni dopatrują się takiego wyjaśnienia: nazwa ma pochodzić od aromatycznego korzenia lub też uczucia sytości, bo tatarak miał pobudzać apetyt.

Polska nazwa tatarak pochodzi stąd, że przypuszcza się, iż tatarak został zawleczony do Polski podczas najazdów tatarskich. Ludowa nazwa to tatarskie ziele. Tatarak występuje obecnie na praktycznie całym terytorium Polski i uważany jest za gatunek inwazyjny. Rośnie na brzegach jezior, rzek, terenach bagiennych. Zastosowanie kulinarne i lecznicze ma głównie kłącze (rhizoma), natomiast łodygi i liście miały raczej znaczenie rytualne i bywały wykorzystywane w budownictwie.

Tatarak w fitoterapii

Tatarak w Ajurwedzie

Od wieków tataraka stosowany jest jako przyprawa i środek leczniczy w Ajurwedzie. Przypisywano mu bardzo szerokie spektrum właściwości: aromatyczne, stymulujące, wymiotne, wywołujące miesiączkę, wykrztuśne, przeczyszczające, diuretyczne, przeciwskurczowe, przeciwwzdęciowe oraz przeciwpasożytnicze. Ponadto uchodził za afrodyzjak.

W Ajurwedzie tatarak stosowano w epilepsji, schizofrenii, problemach z pamięcią, a także na szereg dolegliwości z układu pokarmowego jak biegunka, kolki, dyspepsja, problemy z wątrobą, a nawet dyzenteria. Inne wskazania wg Ajurwedy to kaszel, astma, egzema, a także problemy z nerkami, ból zęba i ugryzienia węży. Tataraku używano także jako repelentu.

W Ajurwedzie tatarak stosowano na różne sposoby: w formie sproszkowanej, jako balsamy, pigułki, a nawet do lewatyw. Stosowano go także doustnie w formie herbatek oraz do kąpieli aromatycznych. Łodygi służyły do wytwarzania kadzideł i aromatyzacji pomieszczeń.

Tatarak w tradycji europejskiej

Hager podaje, że tatarak w formie wysuszonego, sproszkowanego kłącza stosuje się w środkach leczniczych w formie naparu, ekstraktu (wodno-alkoholowego) lub tinktury. Tonicum amarum podaje się w dyspepsji i wzdęciach. W formie naparu dodawano tatarak w ilości 1/4-1 kg do wanny przy rachityczności i skrofułach (skrofulozie, gruźlicy węzłów chłonnych).

Madaus podaje, że tatarak stosuje się na dolegliwości z układu pokarmowego jak: kolki, biegunki, nadmiar śluzu, wrzody żołądka czy nadkwasotę. Ponadto tatarak działa ogólnie wzmacniająco na wiele organów jak nerki, wątroba, macica czy serce. Pomaga w bólach w podbrzuszu, kłuciach w klatce piersiowej, skurczach, chorobach kości i szkorbucie.

Profesor Ożarowski z ciekawszych właściwości tataraku wymienia zwiększanie wydzielania mukopolisacharydów, które pokrywają błonę śluzową żołądka warstwą ochronną. Ponadto podaje przepis na mieszankę z tatarakiem działającą wspomagająco w padaczce, mieszankę na potencję oraz przeciw łysieniu.

U dr. Różańskiego czytamy też o silnych właściwościach uspokajających tataraku:

Tatarak jako środek uspokajający jest silniejszy od melisy, wrzosu, kava-kava, lawendy waleriany i pasiflory, dorównuje siłą działania chmielowi, czystej lupulinie, żmijowcowi i arcydzięglowi.

Ponadto preparaty tatarakowe mają działanie antyseptyczne i antymikrobowe.

Tatarak – czy jest bezpieczny?

Tatarak i jego przetwory, mimo długiej tradycji zastosowania, są na liście substancji zakazanych przez FDA jako dodatki do żywności w USA i tatarak nawet znajduje się w bazie roślin trujących ze względu na zawartość beta-azaronu, który może mieć szkodliwy wpływ na komórki limfocytarne (uszkadzać ich chromosomy). Ponadto tatarak uważany jest za kancerogenny (badania na zwierzętach), a także potencjalnie za substancję psychoaktywną. Tak miał być wykorzystywany w przeszłości przez Indian północnoamerykańskich. Alfa-azaron uważa się za bezpieczny.

W UE tatarak może być używany jako dodatek do żywności. Jednak zawartość beta-azaronu nie może przekraczać 0,1 mg/kg, a w napojach alkoholowych i przekąskach ilości 1 mg/kg.

Ani alfa-, ani beta-azaron nie powinny być zgodnie ze standardami IFRA dodawane do produktów kosmetycznych. W przypadku olejków, które mają je w składzie, wspólna zawartość tych substancji nie powinna przekraczać 0,01%.

Tatarak w aromaterapii

Cytotypy i chemotypy

Z kłącza tataraku pozyskuje się metodą destylacji z parą wodną olejek eteryczny. Kłącze zawiera ok. 2-4% olejku. Na rynku dostępnych jest kilka różnych olejków eterycznych, co wynika z polimorfizmu gatunku. Oznacza to, że jego DNA jest mocno zróżnicowane. W przypadku tataraku wyróżnia się tzw. cytotypy (nie mylić z chemotypem) i teraz będzie „ciekawie”. Cytotypy to poziomy ploidalności 😉 Ploidalność polega na zwiększeniu liczby chromosomów. Kiedy rośliny diploidalne (posiadające po dwa zestawy chromosomów) krzyżują się, kolejne osobniki mogą już być triploidalne, tetraploidalne, heksaploidalne. Jest to jeden z mechanizmów ewolucyjnych i organizmy mogą w ten sposób lepiej przystosowywać się do środowiska.

I tak mamy olejek eteryczny z formy diploidalnej, triploidalnej oraz tetra- lub heksaploidalnej. W obrębie cytotypu można też wyróżnić chemotypy. Cytotypy mogą znacznie różnić się morfologicznie, a otrzymywane z nich olejki eteryczne mają odmienne składy, a w związku z tym przeciwwskaznia i zalecenia bezpieczeństwa. Niektórzy aromaterapeuci wrzucają je, brzydko pisząc, do jednego worka, i dla ułatwienia sobie życia po prostu odradzają jakiekolwiek stosowanie.

Faktycznie, olejek tatarakowy nie jest bardzo popularny i nie jest to najlepiej przebadany olejek (czy raczej olejki). Jest jednak dostępny na rynku, więc lepiej dowiedzieć się, jak go używać w razie bliskiego spotkania. Nie każdy cytotyp zawiera (potencjalnie) problematyczne dla ludzi substancje jak beta-azaron i metyleugenol, a i te mają swoje bezpieczne limity. Poza tym, zwłaszcza dla twórców perfum czy producentów żywności, tatarak może okazać się po prostu niezbędny dla kreacji.

Tatarak – długa tradycja aromatyzacji pomieszczeń

Tatarak pojawia się także w rytuałach religijnych. W Wielkiej Brytanii jeszcze do XIX w. używany był w obyczaju o nazwie rushbearing. Polegało to na wysypywaniu podłogi w kościele roślinami, głównie z rodziny sitowatych, a także podobnym do nich tatarakiem. Miało to nadać pomieszczeniom przyjemny zapach. Zwyczaj jest bardzo stary, bo pochodzi jeszcze z czasów wczesnośredniowiecznych, kiedy podłogi w kościołach miały formę klepiska, czyli ubitej, wysuszonej gliny. Ze względu na przyjemny zapach tatarak stosowano też w budownictwie świeckim. Używanie roślin aromatycznych w budownictwie było jedną z najwcześniejszych form aromatyzacji pomieszczeń. Zwyczaj przetrwał w niektórych miejscach w Wielkiej Brytanii do dziś lub został przywrócony.

Co ciekawe, podobne tradycje rozrzucania tataraku w pomieszczeniach kościelnych, w drodze do kościoła lub w domu znano w Polsce. W zależności od regionu odbywało się to w Zielone Świątki, Boże Ciało czy na Św. Jana.

Tatarak – inne zastosowania

Tatarak jako roślina kosmetyczna

W starożytności tatarak służył do wyrobu perfum. Pojawia się w tym charakterze już w papirusie VI z biblioteki Chestera Beatty’ego datowanym na około 1300 r. p.n.e. W Biblii tatarak wymieniany jest jako składnik oleju do namaszczania.

Tatarak i perfumy szyprowe – modne kilka wieków przed Coty

W XV-wiecznej Francji wchodził w skład kadzidła o nazwie Oyselets de Chypre wraz z labdanum (żywicą czystkową), styraksem oraz gumą tragakantową. Nazwa wzięła się stąd, że składniki mieszano i formowano na kształt ptaków (fr. oiseau) oraz oczywiście od wyspy Cypr, z której pochodziły składniki.

W ten sposób dochodzimy do jednego z podstawowych typów perfum – szyprowych. Jednak mają one korzenie jeszcze starsze, a XV wiek to po prostu jeden z momentów ich popularności akurat w takiej formie. Cypr dla historii perfumerii jest bardzo zasłużony. Pierwsza znana perfumeria, wręcz fabryka perfum, znajdowała się w starożytności właśnie w cypryjskim Pyrgos i działała już ponad 4 tys. lat temu. Kolejny ważny etap to epoka wypraw krzyżowych i pojawienie się eau de Chypre, najprawdopodobniej na bazie żywicy czystkowej, w krajach Europy zachodniej. Następnie mamy Oyselets de Chypre, które pojawiają się już w XIV w., a pod koniec tego stulecia zostają wzbogacone mchem dębowym.

Od tego czasu nastała era modyfikacji szyprów, która trwa do dziś. Początkowo podstawową kompozycję wzbogacano takimi luksusowymi składnikami jak: piżmo, ambra, cywet, sandałowiec czy róża. Wielką popularność perfumy szyprowe zyskały w XIX i XX w. Hitem były zwłaszcza perfumy François Coty z 1917 r. Współczesne kompozycje szyprowe zawierają często olejki cytrusowe czy olejek paczuli. Tatarak w dzisiejszych czasach na pewno nie jest oczywistym składnikiem perfum tego typu.

Tatarak był także cenionym dodatkiem do kąpieli, nie tylko leczniczych. Stosowano go także do mycia włosów, zwłaszcza w przypadku łupieżu, łojotoku i wypadania włosów. Oba sposoby były popularne na ziemiach polskich. Do kąpieli dodawano odwar np. z mieszanki ziół aromatycznych. Oprócz tataraku dodawano lawendę, miętę, rumianek czy majeranek. Tatarak służył też do przygotowywania płynów do płukania jamy ustnej. Ponadto napar tatarakowy ma usuwać obrzęki i sińce pod oczami.

Tatarak jako roślina jadalna

Tatarak może nam się dziś wydawać dość egzotyczny jako składnik pożywienia, ale kiedyś było inaczej. W książce „Dzikie rośliny jadalne Polski” prof. Łuczaja, której pełny tekst dostępny jest tutaj, możemy znaleźć taki opis zastosowań kulinarnych tataraku:

Z kłączy wyrabiano w różnych krajach cukierki, perfumy, gin i piwo. Kłącza były w XIX w. w sprzedaży na ulicach Bostonu, do żucia w celu odświeżenia oddechu. Na Podlasiu na liściach tataraku piecze się chleb. Wewnętrzna część młodych pędów jest jadalna na surowo. Tatarak był także używany przez Indian – Abnaki jedli korzenie, a Lakota liście i łodygi. Indianie Micmac przyrządzali napój z tataraku, a Dakota żuli jego suszone korzenie.

Hager wymienia również kilka wysokoprocentowych alkoholi z tatarakiem w składzie i też podaje, że świeże kłącze spożywano w formie kandyzowanej (Confectio Calami). W formie sproszkowanej tatarak miał służyć jako przyprawa i zastępować cynamon, gałkę muszkatołową czy imbir.

Bibliografia

Grieve, Maude (1931): A Modern Herbal
Hager, H. et al. (1900): Hagers Handbuch der Pharmazeutischen Praxis für Apotheker, Ärzte, Drogisten, und Medizinalbeamte
Kujawska, M. / Łuczaj, Ł. / Sosnowska, J. / Klepacki, P. (2016): Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych. Słownik Adama Fischera
Madaus, G. (1938): Lehrbuch der biologischen Heilmittel, Abt. 1: Heilpflanzen, t. I., Digitale Bibliothek Braunschweig
Mukherjee, P. K. / Kumar, V. / Mal, M. / Houghton P. J. (2007): Acorus calamus: Scientific Validation of Ayurvedic Tradition from Natural Resources, w: Pharmaceutical Biology
Ożarowski, A. / Jaroniewski, W. (1987): Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie
Poucher, W. A. (1993): Perfumes, Cosmetics and Soaps. The Production, Manufacture and Application of Perfumes
Sell, Ch. (2019): Perfume in the Bible
Tatarak – Acorus calamus, Medycyna dawna i współczesna, dostęp 03.01.2020
Tatarak – grafika, informacje o źródle i licencji, Wikipedia, dostęp 03.01.2020
Tisserand, R. / Young, R. (2014): Essential Oil Safety. Second Edition
Worwood, Valerie Ann (2016): The Complete Book of Essential Oils and Aromatherapy. Revised and Expanded